Najsłynniejsze księgozbiory polskie

W dzisiejszym wpisie przyjrzymy się słynnym polskim księgozbiorom. Odkryjemy, jakie losy spotkały zbiory należące kiedyś do słynnych bibliofilów, dowiemy się, gdzie można obejrzeć pierwsze wydanie słynnego dzieła Kopernika i zbadamy tajemnicę zaginionej biblioteki.

Podróż po najsłynniejszych polskich księgozbiorach chciałabym zacząć od zbioru, który dał początek najstarszej działającej polskiej bibliotece publicznej – Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. Założona w 1829 roku z inicjatywy Edwarda Raczyńskiego. W czasie II wojny światowej prawie cały księgozbiór uległ zniszczeniu, zachowało się tylko kilkanaście tysięcy zbiorów specjalnych. Od 1956 roku księgozbiór znów jest dostępny dla czytelników. Biblioteka posiada zbiór rękopisów liczący ponad 4,5 tysiąca manuskryptów. Wśród nich najcenniejsze są: rękopisy Henryka Sienkiewicza (w tym fragment „Potopu”), autografy polskich pisarzy m.in. Adama Mickiewicza, XIII-wieczny pergaminowy manuskrypt z klasztoru cystersów, teki polonistyczne Bolesława Erzepkiego. Ponadto zbiory starodruków, fotografie, druki bibliofilskie, dokumenty i o wiele więcej. 

Bardzo interesującym przykładem jest historia księgozbioru Biblioteki Synagogi Jeszywas Chachmej w Lublinie. Łączy się ona z burzliwymi losami społeczności żydowskiej. Biblioteka powstała w 1930 roku, przy nowo otwartym uniwersytecie Jeszywas Chachmej Lublin (Lubelska Szkoła Mędrców). W okresie przedwojennym była to największa uczelnia talmudyczna na świecie. W księgozbiór wchodziły literatura religijna i komentarze do Biblii oraz traktaty filozoficzne. Biblioteka systematycznie się powiększała – przede wszystkim za sprawą hojnych darczyńców – a pod koniec lat 30. liczyła niewiele poniżej stu tysięcy tomów i stanowiła jeden z największych zbiorów tego typu na świecie. Sprawą budzącą największe emocje są losy księgozbioru w czasie wojny oraz po jej zakończeniu. Przez długie lata toczyła się dyskusja nt. rzekomego spalenia księgozbioru przez niemieckiego okupanta. Źródła mówiące o takiej wersji zdarzeń były nieliczne i mało wiarygodne, co podsycało domysły badaczy. Co stało się z wielotysięcznym księgozbiorem? Czy mógł po prostu zniknąć z powierzchni ziemi? Obecnie wszystko wskazuje na to, że zbiór został rozproszony. Co pewien czas pojedyncze egzemplarze ksiąg z pieczątkami Jeszywas Chachmej pojawiają się na prywatnych aukcjach, osiągając wysokie ceny. Największa odnaleziona część biblioteki (129 tomów z wyraźnymi pieczątkami) znajduje się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, nie wiadomo jednak jak tam trafiły. Pojedyncze egzemplarze znaleźć można w Izraelu, Berlinie, a nawet Londynie. W Lublinie podjęta została interesująca inicjatywa Cyfrowej Biblioteki Jeszywy. Można w niej obejrzeć elektroniczny zapis wszystkich dotąd odnalezionych ksiąg. Niestety jest ich tylko 260.

Smutny los spotkał również prywatny księgozbiór Feliksa Wężyka, który w połowie XIX wieku założył prywatną bibliotekę liczącą 10 tysięcy książek, rękopisów, inkunabułów i starodruków, tworzących księgozbiór mroczeński. Pośród zbiorów znajdowały się m.in.: pierwsze wydania „Reduty Ordona” i „Ody do młodości” Adama Mickiewicza, Biblia Leopolity oraz Biblia Wujka. Niestety po śmierci właściciela księgozbiór był często przenoszony. Uległ wówczas fragmentacji i rozproszeniu.

Jako zapalony miłośnik książek zapisał się w historii także król Zygmunt August. Był osobiście zaangażowany w proces powstawania królewskiego księgozbioru i szacuje się, że zgromadził około 4 tysięcy dzieł. Swoje zbiory oznaczał słowem „Monumentum”, nawiązując do słynnej pieśni Horacego. Wiemy więc, że pragnął zostać zapamiętanym jako mecenas sztuki i bibliofil. Do naszych czasów zachowało się około 700 tomów, spośród których najcenniejsze jest pierwsze norymberskie wydanie „O obrotach sfer niebieskich”
Mikołaja Kopernika z 1543 roku. Najwięcej ksiąg z zachowanej części księgozbioru przechowuje Biblioteka Narodowa w Warszawie i można je oglądać poprzez bibliotekę cyfrową. 

Rzadki przykład księgozbioru, który zachował się w całości po śmierci właściciela to zbiór Ignacego J. Paderewskiego. Część księgozbioru trafiła do Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1959 roku. Druga część została przekazana w 1963 roku. W 1974 roku powstał Ośrodek Dokumentacji Życia Ignacego J. Paderewskiego, do którego przekazano księgozbiór. Zbiór liczy ponad 8 tysięcy książek i innych dokumentów m.in.: rękopisów muzycznych i czasopism. Dużą część kolekcji zajmują powieści i inne dzieła z gatunku literatury pięknej: Słowackiego, Mickiewicza, Austen, Shakespeare’a, Dickensa i wielu innych. Wydania są w językach oryginalnych. Dużą część księgozbioru stanowią również teksty dotyczące historii (m.in. biografie Napoleona), muzyki, filozofii i teologii oraz słowniki. W kolekcji odnaleźć można liczne dedykacje (Józefa Piłsudskiego, Henryka Sienkiewicza). Księgozbiór można wykorzystywać w celach badawczych, na miejscu, w Ośrodku Dokumentacji Muzyki Polskiej XIX i XX wieku im. I. J. Paderewskiego przy Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Inne wspaniałe księgozbiory, które zasługują na wspomnienie to Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, czy Biblioteka Załuskich, która w XVIII wieku była jedną z największych bibliotek na świecie. Opisane historie stanowią przykłady polskiego zamiłowania do kolekcjonowania cennych książek i prób zachowania ich dla przyszłych pokoleń.