Literacka Nagroda Nobla

Kto nie słyszał o Literackiej Nagrodzie Nobla, niech podniesie rękę. Każdy ją zna, prawda? Ale jeżeli zapytamy Was o coś bardziej szczegółowego, nie będzie to już taka bułka z masłem… Dlatego dzisiaj zapraszamy Was w podróż do przeszłości. Zapnijcie pasy, gdyż wskakujemy w wehikuł czasu i cofamy się 123 lata.

Pierwszy raz nagrodę wręczono w 1901 roku w Królewskiej Akademii Muzycznej w Sztokholmie. Laureatka tej nagrody to noblistka, a laureat – noblista. Osiągnięcie przyznawane przez króla Szwecji można zdobyć w 6 różnych dziedzinach: fizyce, chemii, ekonomii, medycynie, można także dostać Pokojową Nagrodę Nobla oraz literacką. Co więcej Nagroda Nobla jest uznawana za wyróżnienie najsłynniejsze i najbardziej prestiżowe, m.in. przez swoją rekordową wysokość pieniężną. Obecnie zwycięzca dostaje 11 milionów koron szwedzkich, czyli około 4,27 miliona złotych.

Przestawmy nasz wehikuł czasu i cofnijmy się jeszcze dalej – do 1895 roku, kiedy to Alfred Nobel, za pomocą swojego testamentu, powołał wspomniane nagrody. Kim był w takim razie Alfred Nobel? Urodził się w Szwecji w 1833 roku, był chemikiem, inżynierem, przemysłowcem, wynalazł dynamit – to ten wynalazek przyczynił się do stworzenia nagrody, o której opowiadamy. Dlaczego? Otóż Nobel – z przekonania pacyfista – nie mógł znieść, że zawdzięcza swoją fortunę groźnej broni, jaką są materiały wybuchowe. Dlatego w już wspomnianym testamencie, spisanym w Paryżu 27 listopada 1895 roku, przeznaczył swój majątek na stworzenie funduszu, z którego dochody miały być dzielone w formie 5 nagród przyznawanych za osiągnięcia w dziedzinie: fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury oraz na polu zbliżenia między narodami, rozbrojenia i krzewienia idei pokojowych (ekonomię do puli dziedziny dodano w latach 60. XX wieku). To od jego nazwiska pochodzi nazwa nagród, a na pamiątkę dnia jego śmierci uroczystość odbywa się zawsze 10 grudnia.

Skoro wiemy już kto, kiedy i dlaczego, przejdźmy do tego, co interesuje nas najbardziej – Literackich Nagród Nobla. Kto może dostać taką nagrodę? Wolą twórcy było, aby laureatem został ten, kto „stworzy najbardziej wyróżniające się dzieło w kierunku idealistycznym” jednakże wyróżnienia zazwyczaj nie przyznaje się za konkretne dzieło literackie, lecz jako uhonorowanie konkretnych cech twórczości pisarzy i poetów, które zwróciły uwagę jury. Przyznaniem tytułu noblisty w tej dziedzinie zajmuje się Akademia Szwedzka, składająca się z osiemnastu członków: szwedzkich pisarzy, poetów, filologów i historyków. Wiecie, że członkiem takiej Akademii jest się dożywotnio? Co roku do nagrody nominowanych zostaje około 600–700 osób i z nich wybiera się jedynie pięciu finalistów. Czy Wy też uważacie, że ten wybór nie jest prosty?

Zostawmy na chwilę same nagrody, wróćmy do naszego wehikułu, skoczmy w podróż przez czas i przyjrzyjmy się niektórym laureatom. Ostatnia ceremonia odbyła się 10 grudnia 2023 roku, to oznacza, że od początku istnienia nagród do dziś uhonorowano 120 osób. Czy Wam też coś tu się nie zgadza? Jeśli tak, nie opuszczaliście lekcji matematyki. Otóż siedmiokrotnie nagrody nie przyznano, natomiast w niektórych latach nagradzano dwie osoby. W gronie zwycięzców przeważają mężczyźni, mamy jedynie 17 noblistek w tej dziedzinie. Najmłodszy noblista miał 41 lat i był to Rudyard Kipling, a najstarsza – Doris Lessing – miała 88 lat.

A wiecie, ze zdarzyli się tacy, co nie chcieli dostać nagrody? Boris Pasternak oraz Jean-Paul Sartre odmówili Szwedzkiej Akademii. O ile Pasternak miał ku temu powody polityczne, o tyle Jean-Paul Sartre po prostu uparcie nie przyjmował żadnych nagród za swoją działalność literacką i to właśnie tym argumentem motywował odmowę przyjęcia Nobla. Już się pewnie domyśliliście, że nie tylko Szwedzi dostają Literacką Nagrodę Nobla. Z założenia ma ona charakter międzynarodowy, najczęściej zwycięzcami zostają pisarze tworzący w języku angielskim, kolejno francuskim i niemieckim.

My też mamy swoich noblistów i noblistki! W 1924 roku Literacką Nagrodę Nobla zdobył Władysław Reymont (na pewno znacie go jako twórcę „Chłopów”), w 1978 roku nagrodą uhonorowano Isaaca Bashevisa Singera, w 1980 roku Czesława Miłosza, w 1996 roku Wisławę Szymborską (nie uwierzymy, że nie czytaliście choć jednego z jej wierszy),
a w 2018 roku Olgę Tokarczuk. 

Wszyscy lubimy ciekawostki, dlatego rzućmy okiem na jeden z najbardziej kontrowersyjnych wyborów noblistów. Czy głosowaliście kiedyś na siebie? Wyobraźcie sobie, że nie tylko Wy! W 1974 roku Noblem uhonorowano szwedzkich pisarzy: Eyvinda Johnsona i Harry’ego Martinsona. Po pierwsze byli to pisarze mało znani, a po drugie obaj nagrodzeni literaci zasiadali w noblowskim panelu i uczestniczyli w głosowaniu wybierającym laureata.

Ostatnim noblistą w tej dziedzinie został pisarz i dramaturg Jon Fosse. Według Akademii Norweg dostał nagrodę: „za jego nowatorskie sztuki i prozę, które dają wyraz niewysłowionemu”.

Już pod koniec wspólnej podróży przez historię Literackiej Nagrody Nobla warto zauważyć, że chociaż zdobycie takiego osiągnięcia jest czymś niesamowitym, nie wszyscy nobliści i noblistki zapadają nam w pamięć, tymczasem wielu wybitnych pisarzy tej nagrody nie dostaje. Możemy już odpiąć pasy i opuścić nasze wehikuły czasu. Dziękujemy za tę wspólną podróż! Wysiadających prosimy o zabranie rzeczy osobistych.