Dzisiaj opowiemy Wam o niezwykłym świecie dźwięków. Porozmawiamy o fonetyce i fonologii. Fonetyka – jest to dział językoznawstwa zajmujący się opisem zjawisk, które towarzyszą wypowiadaniu słów, skupia się na procesie tworzenia
dźwięków przez narząd mowy, opisie i klasyfikacji głosek. Pojęcie fonetyka najprościej można wytłumaczyć jako naukę o wymowie.

Wspomnieliśmy już, że fonetyka zajmuje się klasyfikacją głosek. Zapamiętajcie to pojęcie, gdyż jest tutaj najbardziej istotne! Czym zatem jest głoska? To najmniejsza wypowiadana część wyrazu, która daje się wyodrębnić słuchowo, jednak nie ma ona
własnego znaczenia (wyjątkiem jest sytuacja, gdy głoska stanowi samodzielny wyraz, np. a, w, i, z lub o).
Choć centrum naszego zainteresowania jest właśnie głoska, nie zapominajmy też o innych podstawowych pojęciach, a więc: litera to graficzne przedstawienie głoski, czyli najmniejsza pisana część wyrazu; trzeba tutaj uważać, ponieważ te dwa pojęcia (głoska
i litera) dość często są ze sobą mylone. Pamiętajcie, nie mylcie ich ze sobą! Rzućmy jeszcze okiem na sylabę – inaczej zgłoskę – czyli część struktury wyrazu, która składa się z co najmniej jednej samogłoski (wyróżniamy sylaby otwarte oraz zamknięte – te pierwsze są zakończone samogłoską, a te drugie spółgłoską).

W celu powstania konkretnych głosek powietrze musi przepłynąć przez nasz narząd mowy w odpowiedni sposób. Zróbmy teraz przerwę na krótką lekcję anatomii i przypomnijmy sobie elementy narządu mowy, są to: jama gardłowa, jama nosowa, jama
ustna, więzadła głosowe, krtań, przełyk, tchawica, podniebienie, język i języczek oraz zęby i wargi. Widzicie, jak bardzo istotne są te wszystkie części naszego organizmu?

Teraz przyjrzyjmy się licznym podziałom głosek. Po pierwsze możemy podzielić je na samogłoski i spółgłoski. Samogłoski powstają, gdy podczas ich wypowiadania strumień powietrza nie napotyka żadnych przeszkód (zauważalne jest rozwarcie narządów mowy)
i słyszymy tylko jedną głoskę. Do samogłosek zaliczamy: a, ą e, ę, i, o, u, y. Natomiast spółgłoski to głoski, które samodzielnie nie mogą tworzyć sylaby, powstają, gdy dojdzie do częściowego zablokowania lub zwarcia narządów mowy. Spółgłoski w języku polskim to: b, c, d, f, g, h, j, k l, ł, m, n, p, r, s, t, w, x oraz z.

Kolejno głoski możemy podzielić na dźwięczne i bezdźwięczne. Pierwsze powstają, gdy struny głosowe są napięte, natomiast drugie, gdy znajdujące się w krtani więzadła głosowe są luźne i rozsunięte, a powietrze może swobodnie przez nie przepływać. Wiecie, że
da się sprawdzić, czy głoska jest dźwięczna, czy bezdźwięczna? Wystarczy przyłożyć dwa palce do szyi. Jeśli przy wypowiadaniu konkretnej głoski poczujecie drganie, głoska jest dźwięczna, jeśli nie – bezdźwięczna. Do głosek dźwięcznych zaliczamy samogłoski oraz spółgłoski: b, d, g, j, l, m, n, w, z. Jako przykład spółgłoski bezdźwięcznej można wskazać: c, f, h, k, p, s, t.

To nie koniec podziałów głosek! Wyróżniamy także ustne i nosowe. Ustne powstają, gdy powietrze przechodzi jedynie przez jamę ustną, a podniebienie miękkie jest podniesione, natomiast nosowe, gdy powietrze przepływa częściowo przez nos, a częściowo przez jamę ustną. Do nosowych zaliczamy: ą, ę, m, n, ń, wszystkie pozostałe są ustne. Teraz mała ciekawostka, jeśli jesteście przeziębieni albo macie katar, wymawiane przez was głoski nosowe będą zniekształcone!

Ostatnim już rozróżnieniem, na które chcemy zwrócić uwagę, jest podział na głoski miękkie i twarde, który zależy od ułożenia naszego języka podczas ich wymawiania. Co ciekawe, samogłoski nie są ani twarde, ani miękkie – ta kategoryzacja dotyczy jedynie spółgłosek. Miękkie to ś, ź, ć, dź, ń, j, pozostałe są twarde. W pierwszym przypadku środkowa część języka unosi się ku górze, a więc w kierunku podniebienia twardego, natomiast w drugim język jest nieruchomy.

Porozmawiajmy teraz krótko o fonologii. Fonologia jako dyscyplina odrębna od fonetyki zaczęła się od obserwacji, że samo obrazowanie dźwięków używanych w danym języku nie umożliwia adekwatnego opisania systemu dźwiękowego języka. Potrzebne są jednostki bardziej abstrakcyjne, które nazwano fonemami (elementarna jednostka języka, nieznacząca, ale różnicująca znaczenie). Fonologia skupia się na dźwiękach jako elemencie kompetencji językowej danego użytkownika języka i stara się opisać ich system przy pomocy uogólnień, zasad i reguł. Uproszczając – w fonologii badamy zasady, które rządzą dźwiękami w danym języku, np. dlaczego w niektórych językach, głoski są wymawiane inaczej niż w innych.

Na koniec chcemy zwrócić uwagę na to, że wiedza o dźwiękach mowy jest kluczowa dla komunikacji między ludźmi na całym świecie. Warto więc wiedzieć, czym jest fonetyka i fonologia!