Początki czasopiśmiennictwa polskiego. Monopole prasowe

Za początek czasopiśmiennictwa polskiego uważa się okres II p. XVI w. Wtedy też zaczęły pojawiać się druki ulotne w języku łacińskim i niemieckim (wcześniej – w połowie XV w. ukazywały się kalendarze) i do XVIII w. ukazało się ich ok. 3 tys. Najstarszy zachowany druk wydany na ziemiach polskich opisywał wydarzenia dworskie (napisany był po niemiecku). Pierwszy taki tekst w języku polskim to „Nowiny z Konstantynopola” z 1513 r. W II p. XVI w. dotyczyły one przede wszystkim sytuacji na dworze królewskim. Propagowano w nich politykę państwową, opisywano wydarzenia wojenne czy dyplomatyczne, dlatego też najczęściej wydawane były z inicjatywy dworu. W tym też okresie zaczęły pojawiać się druki ulotne w języku polskim w niewielkim nakładzie, m.in. „Relacje”, „Awizy” czy „Nowiny”. Przeznaczone były przede wszystkim dla mieszczaństwa oraz szlachty. Rozprowadzano je na sejmikach, odpustach, w oficynach drukarskich czy na jarmarkach.

Za pierwszy polski periodyk uważa się „Merkuriusza Polskiego”. Pierwszy numer ukazał się 3 stycznia 1661 r. w Krakowie z inicjatywy Łukasza Opalińskiego – marszałka nadwornego. Hieronim Pinocci został redaktorem naczelnym, a drukarzem – Jan Aleksander Gorczyn – księgarz krakowski. Wcześniej gazety miały charakter tygodnika. Nakład wynosił wówczas 300 egzemplarzy. Ostatni numer „Merkuriusza” ukazał się 22 lipca 1661 r. Łącznie wydano 41 numerów tego pisma (27 w Krakowie, 14 w Warszawie).

Następnie triumfy znowu święciły druki ulotne. W 1718 r. w Królewcu zaczęto wydawać pismo „Poczta królewiecka”, w którym znajdowały się m.in. przedruki z austriackich i niemieckich gazet. Za początek polskiej informacyjnej prasy periodycznej uznaje się 1729 r., gdy król zgodził się na przyznanie monopolu zakonowi pijarów, aby mogło ono wydawać w Koronie gazety informacyjne po polsku. Akademia Wileńska otrzymała podobne pozwolenie i dzięki temu już od 1729 r. zaczęły ukazywać się „Relata refero” oraz „Nowiny polskie”. Później tytuły te zmieniono na „Uprzywilejowane Wiadomości z Cudzych Krajów” (1729) i „Kurier Polski” (1729–1731). Następnie koncesja została przyznana jezuitom, a pijarzy wydawali pisma w językach obcych. W 1765 r. oba tytuły połączono w gazetę „Wiadomości Warszawskie”. W połowie XVIII w. Wilno i Grodno stały się nowymi ośrodkami prasy („Kurier Litewski” oraz „Gazeta Grodzieńska”). „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone” były początkiem czasopiśmiennictwa naukowego w Polsce. Wówczas ukazywały się 2 czasopisma oraz 6 gazet.  W 1773 r. następuje upadek monopolu jezuitów ze względu na kasatę zakonu. Dożywotni monopol dostaje wówczas były jezuita – ks. Stefan Uskina. W latach 1765–1795 zaczęto publikować czasopisma literackie, naukowe, ekonomiczne oraz obyczajowe, np. „Monitor” czy „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. Głównym ośrodkiem wydawniczym stała się Warszawa. Pojawienie się „Gazety Narodowej i Obcej” służyło przede wszystkim propagowaniu idei Konstytucji 3 maja.

W czasie zaborów ruch wydawniczy był niewielki, choć znaczenie prasy było bardzo duże. W tym okresie wydawano chociażby: „Gazetę Krakowską”, „Pamiętnik Warszawski” „Kurier Litewski”. W Królestwie Polskim ukazywały się czasopisma naukowe, fachowe, informacyjno-polityczne i literackie. W 1812 r. w 9 miastach było to 20 gazet i czasopism. W 1819 r. wprowadzono cenzurę i zakazano publikowania prasy obcej. W czasie powstania listopadowego wydawano już ok. 40 tytułów. Dominowała wtedy tematyka patriotyczna np. w „Gazecie Polskiej” czy „Nowej Polsce”.

W latach 1864–1918 czasopiśmiennictwo niejako integrowało społeczeństwo. Liczba tytułów zdecydowanie się powiększyła, pojawiły się też pisma ilustrowane – pisma specjalistyczne, kobiece, rodzinne, dziecięce czy tygodniki społeczne. Udoskonaliła się również praca redakcyjna oraz metody kolportażu. Do 1926 r. prasa korzystała z wolności druku oraz ze swobody wypowiedzi. Gazety związane z partiami politycznymi w tamtym czasie to m.in. „Polska Zbrojna”, „Kurier Poranny” czy „Gazeta Robotnicza”. Dużym zainteresowaniem cieszyła się prasa katolicka (szczególnie „Rycerz Niepokalanej” oraz „Przewodnik Katolicki”), brukowa, sensacyjna. W latach 1918–1939 mniejszości narodowe również miały możliwość publikowania własnych tytułów. Ukazywała się wtedy prasa żydowska, niemiecka, ukraińska czy białoruska.

W czasie okupacji hitlerowskiej Niemcy zakazali wydawania polskich czasopism. Ukazywały się więc gazety w języku niemieckim lub tzw. „gadzinówki” – pisma polskie pod nadzorem okupanta („Nowy Kurier Warszawski”, „Goniec Krakowski”, „Ster”) oraz prasa konspiracyjna („Polska żyje”, „Biuletyn Informacyjny”, „Sztuka i Naród”). Podczas rządów komunistycznych wprowadzono cenzurę prewencyjną. Przestały też ukazywać się gazety prywatne. Polskie dziennikarstwo powojenne zaczęło rozwijać się w Chełmie oraz Lublinie. Tytułami znaczącymi w tamtym czasie były chociażby „Gazeta Ludowa” czy „Chłopski Sztandar”.

Po 1989 r., wraz z upadkiem komunizmu, powróciła prasa niezależna („Tygodnik Solidarność”, „Gazeta Wyborcza”). Pojawili się także nowi wydawcy (np. Prószyński i S-ka). Zaczęto zwracać szczególną uwagę na szatę graficzno-edytorską czy jakość papieru oraz korzystać z nowoczesnych technik wydawniczych, dzięki czemu czasopisma stawały się coraz atrakcyjniejsze. W 1995 r. ukazywało się już 4,5 tys. tytułów., choć nakłady uzależnione były od sytuacji ekonomicznej, a także rozwoju konkurencji – telewizji i Internetu.

Źródła:

1. Dziki S., Prasa w rozwoju historycznym, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków 2000, s. 37–38.
2. Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/polska-srodki-przekazu-prasa;4575131.html [dostęp 14.04.2024].
3. Myśliński J., Kalendarium polskiej prasy, radia i telewizji, Warszawa 2004, s. 13.
4. Piwońska-Pykało L., Prasa polska do 1795 r., [w:] Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów, red. D. Grzelewska, Warszawa 2001, s. 9–11.